Samorząd terytorialny

Samorząd terytorialny – organizacja społeczności lokalnej (gmina, powiat) lub regionalnej (województwo samorządowe) , w której mieszkańcy tworzą z mocy prawa wspólnotę i względnie samodzielnie decydują o realizacji zadań administracyjnych, wynikających z potrzeb tej wspólnoty . Od 1 stycznia 1999 r. obowiązuje w Polsce trójszczeblowa struktura samorządu terytorialnego:

• samorząd gminny

• samorząd powiatowy

• samorząd województwa

Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych. Zgodnie z konstytucją podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego. Konstytucja przyznaje jednostkom samorządu terytorialnego osobowość prawną. Jednostka taka jest odrębnym podmiotem prawa zarówno w sferze prawa cywilnego (prawa własności i innych praw majątkowych) jak i w sferze prawa publicznego. Ustrój samorządowy nie jest hierarchiczny. Ani samorząd powiatowy, ani wojewódzki nie sprawują nadzoru nad samorządem gminnym(wszystkie szczeble są od siebie nawzajem niezależne) . Organami nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego są Prezes Rady Ministrów i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych regionalne izby obrachunkowe oraz NIK Niezależność samorządów podlega ochronie sądowej – mogą się one odwoływać od decyzji nadzorczych do sądów. Sądy rozstrzygają również spory kompetencyjne pomiędzy administracją samorządową i rządową oraz pomiędzy różnymi jednostkami samorządu terytorialnego.

 Polska dzieli się na:

16 - województw,

379 - powiatów

• 314 powiatów ziemskich

• 65 powiatów grodzkich

 2479 - gmin

• 1576 gmin wiejskich,

• 597 gmin wiejsko-miejskie,

• 306 gmin miejskich.

 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej

Art. 163.

Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucjęlub ustawy dla organów innych władz publicznych.

Art. 164.

1. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina.

2. Inne jednostki samorządu regionalnego albo lokalnego i regionalnego określa ustawa.

3. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego.

Art. 165.

1. Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługują im prawo własności i inne prawa majątkowe.

2. Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej.

Art. 166.

1. Zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej są wykonywane przez jednostkę samorząd terytorialnego jako zadania własne.

2. Jeżeli wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa, ustawa może zlecić jednostkom samorządu terytorialnego wykonywanie innych zadań publicznych. Ustawa określa tryb przekazywania i sposób wykonywania zadań zleconych.

3. Spory kompetencyjne między organami samorządu terytorialnego i administracji rządowej rozstrzygają sądy administracyjne.

Art. 167.

1. Jednostkom samorządu terytorialnego zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań.

2. Dochodami jednostek samorządu terytorialnego są ich dochody własne oraz subwencje ogólne i dotacje celowe z budżetu państwa.

3. Źródła dochodów jednostek samorządu terytorialnego są określone w ustawie.

4. Zmiany w zakresie zadań i kompetencji jednostek samorządu terytorialnego następują wraz z odpowiednimi zmianami w podziale dochodów publicznych.

Art. 168.

Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych w zakresie określonym w ustawie.

Art. 169.

1. Jednostki samorządu terytorialnego wykonują swoje zadania za pośrednictwem organów stanowiących i wykonawczych.

2. Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa.

3. Zasady i tryb wyborów oraz odwoływania organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego określa ustawa.

4. Ustrój wewnętrzny jednostek samorządu terytorialnego określają, w granicach ustaw, ich organy stanowiące.

Art. 170.

Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego. Zasady i tryb przeprowadzania referendum

lokalnego określa ustawa.

Art. 171.

1. Działalność samorządu terytorialnego podlega nadzorowi z punktu widzenia legalności.

2. Organami nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego są Prezes Rady Ministrów i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych regionalne izby obrachunkowe.

3. Sejm, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może rozwiązać organ stanowiący samorządu terytorialnego, jeżeli organ ten rażąco narusza Konstytucję lub ustawy.

Art. 172.

1. Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo zrzeszania się.

2. Jednostka samorządu terytorialnego ma prawo przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych oraz współpracy ze społecznościami  okalnymi i regionalnymi innych państw.

3. Zasady, na jakich jednostki samorządu terytorialnego mogą korzystać z praw, o których mowa w ust. 1 i 2, określa ustawa.

Gmina

Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego w Polsce (art. 164 ust.1. Konstytucji RP). Rolę gminy szczegółowo określa ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym.Gmina jest podstawową i zarazem najmniejszą jednostka samorządu terytorialnego. Terytorium naszego kraju jest podzielone na 2479 gmin. Mieszkańcy gminy tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową. Gmina posiada osobowość prawną W swoich granicach zrzesza  ona wszystkich mieszkańców i wykonuje zadania z zakresu administracji.

Zadania własne obejmują sprawy:

• ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,

• gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,

• wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymaniu czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadków komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,

• lokalnego transportu zbiorowego,

• ochrony zdrowia,

• pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych,

• gminnego budownictwa mieszkaniowego,

• edukacji publicznej,

• kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,

• kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,

• targowisk i hal targowych,

• zieleni gminnej i zadrzewnej,

• cmentarzy gminnych,

• porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania gminnego magazynu przeciwpowodziowego,

• utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,

• polityki prorodzinnej, w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej,

• wspierania i upowszechniania idei samorządowej,

• promocji gminy,

• współpracy z organizacjami pozarządowymi,

• współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.

Powyższy katalog zadań nie ma charakteru katalogu zamkniętego, do zakresu działania gminy nalezą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, jeżeli nie są zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Oprócz zadań własnych gmina wykonuje także zadania zlecone z zakresu administracji rządo­wej. Środki finansowe na wykonanie tych zadań dostarczane są przez admi­nistrację rządową. Gmina jest zobowiązana do wyko­nywania tych zadań, gdy jest to wyraźnie wskazane w ustawie. Ponadto gmina może wykonywać także zadania zlecone dobrowolnie, w ramach porozumienia z właściwym organem administracji rządowej.

Rodzaje gmin

• miejskie - obejmujące wyłącznie obszar miasta.

• miejskowiejskie - obejmujące zarówno obszar miasta jak i tereny wiejskie;

• wiejskie - obejmujące wyłącznie tereny wiejskie.

Organy gminy

Rada gminy - władza uchwałodawcza i kontrolna

Stosuje się nazewnictwo Rada Gminy w gminach wiejskich, Rada Miejska w gminach miejskowiejskich, Rada Miasta w gminach miejskich

Kadencja rady gminy trwa 4 lata licząc od dnia wyboru. Na czele rady stoi przewodniczący i wiceprzewodniczący w liczbie od 1 do 3. Do właściwości rady gminy należą wszystkie sprawy pozostające w zakresie działania gminy. W szczególności do zadań Rady Gminy należy uchwalanie budżetu gminy, statutu gminy, miejscowego planu zagospodarowania, podatków gminnych, ustalanie kierunków działań wójta, powoływanie jednostek pomocniczych (sołectw, dzielnic), sprawowanie funkcji kontrolnej nad działalnością wójta, gminnych jednostek organizacyjnych i pomocniczych;

 Liczba radnych

• 15 w gminach do 20 000 mieszkańców

• 21 w gminach do 50 000 mieszkańców

• 23 w gminach do 100 000 mieszkańców

• 25 w gminach do 200 000 mieszkańców

 Władza wykonawcza:

• wójt - gmina wiejska

• burmistrz - gmina miejska, gmina miejskowiejska

• prezydent miasta – w miastach powyżej 100 000 mieszkańców lub posiadających historycznie przyjęte nazewnictwo, w gmina miejskich na prawach powiatu

Wójt, burmistrz, prezydent wybierany jest w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym łącznie z wyborami do rad gmin Kadencja wójta trwa cztery lata, licząc od dnia wyboru i ustaje z dniem upływu tego terminu.

Wójt, burmistrz, prezydent jest jednoosobowym organem wykonawczym w gminie

 Do zadań wójta należy w szczególności:

• przygotowywanie projektów uchwał rady gminy,

• określanie sposobu wykonywania uchwał,

• gospodarowanie mieniem komunalnym,

• wykonywanie budżetu,

• zatrudnianie i zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych,

• kierowanie bieżącymi sprawami gminy oraz reprezentacja jej na zewnątrz,

• opracowanie planu operacyjnego ochrony przed powodzią oraz ogłaszanie i odwoływanie pogotowia i alarmów przeciwpowodziowych.

W realizacji zadań własnych gminy wójt podlega wyłącznie radzie gminy.

Powiat

Samorząd powiatowy stanowi drugi szczebel samorządu terytorialnego w Polsce pomiędzy samorządem gminnym i samorządem wojewódzkim.Zgodnie z przepisami prawa powiat jest lokalną wspólnotą. Z mocy prawa wspólnotę samorządowa tworzą mieszkańcy danego terytorium. Powołany jest do samodzielnego wykonywania zadań administracji publicznej, a także wyposażony w materialne środki umożliwiające realizację nałożonych mu zadań Ich funkcjonowanie reguluje ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym Powiaty mają nazwę przymiotnikową składającą się z członu "powiat" i przymiotnika pochodzącego przeważnie od miasta stanowiącego siedzibę powiatu (np. powiat wejherowski) Powiaty tworzone są przez kilka graniczących ze sobą gmin (wiejskich, wiejsko-miejskich, miejskich) O ustroju powiatu stanowi jego statut.

 Ustawa o samorządzie powiatowym ustanawia dwie kategorie powiatów:

Powiat ziemski, który swym obszarem obejmuje całe terytoria graniczących z sobą gmin i ta kategoria powiatu najpełniej oddaje istotę samorządu powiatowego.

Powiat grodzki obejmujący cały obszar miasta (miasto na prawach powiatu). Miasto na prawach powiatu jest gminą o statusie miasta, wykonującą zadania powiatu. We wszystkich miastach na prawach powiatu władzę wykonawczą sprawuje prezydent miasta. Należy więc przyjąć, iż miasta na prawach powiatu nie są powiatami, a jedynie gminami, którym ustawodawca, ze względu na swoją specyfikę, powierzył rozszerzony zakres zadań. Organy w mieście na prawach powiatu (tj. rada miasta i prezydent miasta) wykonują kompetencje właściwe dla rady gminy i rady powiatu oraz wójta (burmistrza,prezydenta) i starosty.

Status miast na prawach powiatów otrzymały:

• miasta liczące ponad 100 tysięcy mieszkańców

• dawne stolice województw ( nie wszystkie)

• niektóre miasta w dużych aglomeracjach miejskich

Zadania powiatu

Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie:

• edukacji publicznej

• promocji i ochrony zdrowia

• pomocy społecznej

• polityki prorodzinnej

• wspierania osób niepełnosprawnych,

• transportu zbiorowego i dróg publicznych,

• kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,

• kultury fizycznej i turystyki,

• geodezji, kartografii i katastru,

• gospodarki nieruchomościami,

• administracji architektoniczno-budowlanej,

• gospodarki wodnej,

• ochrony środowiska i przyrody,

• rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego,

• porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli,

• ochrony przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania powiatowego magazynu przeciwpowodziowego, przeciwpożarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska,

• przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy,

• ochrony praw konsumenta,

• utrzymania powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,

• obronności,

• promocji powiatu,

• współpracy z organizacjami pozarządowymi.

2. Do zadań publicznych powiatu należy również zapewnienie wykonywania określonych w ustawach zadań i kompetencji kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży.

3. Ustawy mogą określać niektóre sprawy należące do zakresu działania powiatu jako zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywane przez powiat.

4. Powiat na uzasadniony wniosek zainteresowanej gminy przekazuje jej zadania z zakresu swojej właściwości na warunkach ustalonych w porozumieniu.

5. Zadania powiatu nie mogą naruszać zakresu działania gmin.

Władza uchwałodawcza i kontrolna

• Rada powiatu – powiat ziemski

• Rada miasta – powiat grodzki

Kadencja Rady Powiatu trwa 4 lata, może ulec skróceniu w drodze referendum lokalnego, radni wybierani są w wyborach bezpośrednich. Ilość członków rady zależy od wielkości powiatu. Zgodnie z zapisami ustawowymi W skład rady powiatu wchodzą radni w liczbie 15 w powiatach liczących do 40.000 mieszkańców oraz po dwóch na każde kolejne rozpoczęte 20.000 mieszkańców, ale nie więcej niż 29 radnych. Mówi o tym art. 9 przytoczonej wyżej ustawy

Rada powiatu rozpatruje i rozstrzyga w formie uchwał wszystkie sprawy należące do jej kompetencji, określone w ustawie o samorządzie powiatowym oraz w innych ustawach i przepisach wykonawczych. Rada powiatu kontroluje działalność zarządu oraz powiatowych jednostek organizacyjnych.

Władza wykonawcza:

• prezydent miasta - powiaty grodzkie

• zarząd powiatu na czele którego stoi starosta – powiat ziemski

Zarząd powiatu jest organem wykonawczym powiatu ziemskiego. W skład zarządu powiatu wchodzą starosta jako przewodniczący oraz pozostali członkowie w liczbie od 3 do 4 osób, w tym wicestarosta, wybrani przez radę powiatu ze swego grona bądź spoza składu rady.Rada Powiatu może odwołać cały Zarząd albo też pojedynczych jego członków, starosta pełni rolę przewodniczącego Zarządu Powiatu, jest także kierownikiem starostwa, reprezentuje powiat na zewnątrz. Członkostwa w zarządzie nie można łączyć z członkostwem w organie samorządu gminy i województwa oraz z zatrudnieniem w administracji rządowej, a także z mandatem posła lub senatora.

Kompetencje starosty i zarządu powiatu - podejmowanie decyzji w zakresie:

• edukacji publicznej (szkoły ponadgimnazjalne)

• ochrony zdrowia (szpitale rejonowe, powiatowe)

• transportu na terenie powiatu (współfinansowanie lokalnych linii autobusowych, np. miejskich przedsiębiorstw komunikacji w miastach na prawach powiatu)

• opieki nad drogami publicznymi powiatowymi

• geodezji

• gospodarki nieruchomościami

• ochrony środowiska

• porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli

• przeciwdziałania bezrobociu

• obronności

• pomocy społecznej

• wydawania zezwoleń na podejmowanie pracy przez cudzoziemców

• zwalczania klęsk żywiołowych oraz organizowania pomocy na szczeblu powiatowym

• rejestracji pojazdów oraz wydawanie praw jazdy

Województwo

Województwo samorządowe oznacza jednostkę samorządu terytorialnego tworzoną z mocy prawa przez mieszkańców województwa, jest ono największą jednostką podziału terytorialnego Polski   Samorząd województwa wykonuje zadania publiczne o charakterze wojewódzkim, które nie zostały zastrzeżone prawem na rzecz organów administracji rządowej.Zakres działania samorządu województwa nie narusza samodzielności powiatu i gminy. Organy samorządu województwa nie stanowią wobec powiatu i gminy organów nadzoru lub kontroli oraz nie są organami wyższego stopnia w postępowaniu administracyjnym. Województwo ma osobowość prawną, a wiece ma zdolność prawną i zdolność sądową.

Samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim określone ustawami, w szczególności w zakresie:

1) edukacji publicznej, w tym szkolnictwa wyższego,

2) promocji i ochrony zdrowia,

3) kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,

4) pomocy społecznej,

4a) wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej,

5) polityki prorodzinnej,

6) modernizacji terenów wiejskich,

7) zagospodarowania przestrzennego,

8) ochrony środowiska,

9) gospodarki wodnej, w tym ochrony przeciwpowodziowej, a w szczególności

wyposażenia i utrzymania wojewódzkich magazynów przeciwpowodziowych,

10) transportu zbiorowego i dróg publicznych,

11) kultury fizycznej i turystyki,

12) ochrony praw konsumentów,

13) obronności,

14) bezpieczeństwa publicznego,

15) przeciwdziałania bezrobociu i aktywizacji lokalnego rynku pracy,

15a) działalności w zakresie telekomunikacji.

16) ochrony roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy.

Władze samorządu województwa

 1) sejmik województwa - organem stanowiący i kontrolny województwa.

2) zarząd województwa.-

Sejmik województwa organ stanowiący i kontrolny samorządu województwa, który tworzą radni, wybierani w wyborach bezpośrednich. Jego kadencja trwa cztery lata, licząc od dnia wyborów.W skład sejmiku województwa wchodzi

• trzydziestu radnych w województwach liczących do 2 000 000 mieszkańców,

• oraz po trzech radnych na każde kolejne rozpoczęte 500 000 mieszkańców

Sejmik jest przede wszystkim odpowiedzialny za rozwój cywilizacyjny w skali regionu, a więc za politykę regionalną.Sejmik swoje zadania stanowiące wykonuje poprzez uchwalanie uchwał.Sejmik województwa obraduje na sesjach zwołanych przez przewodniczącego co najmniej raz na kwartał.

Zarząd województwa – organ wykonawczy samorządu województwa będący odpowiednikiem Rady Ministrów na poziomie regionalnym.

Zarząd liczący 5 osób w jego skład wchodzi marszałek województwa (jako przewodniczący), wiceprzewodniczący i członkowie. Marszałek województwa jest wybierany przez sejmik bezwzględną większością głosów. Następnie sejmik wybiera wicemarszałków oraz pozostałych członków zarządu wyłącznie na wniosek marszałka zwykłą większością głosów w głosowaniu tajnym. Marszałek kieruje bieżącymi sprawami województwa oraz reprezentuje je na zewnątrz. Marszałek, wicemarszałkowie i pozostali członkowie zarządu mogą być wybrani spoza składu sejmiku województwa.W pracach zarządu uczestniczy także, z głosem doradczym, skarbnik województwa. Członkostwa w zarządzie województwa nie można łączyć z członkostwem w organach gminy i powiatu, a także z zatrudnieniem w administracji rządowej oraz mandatem posła lub senatora. Zarząd jest organem kolegialnym, uchwały podejmuje zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy składu zarządu w głosowaniu jawnym, chyba że przepisy ustawy przewidują głosowanie tajne. W przypadku równej liczby głosów rozstrzyga głos marszałka województwa. Skarbnik województwa uczestniczy w pracach zarządu i ma jedynie głos doradczy. Szczegółowe zasady i tryb działania zarządu określa statut województwa.

Do kompetencji zarządu wymienionych w przepisach ustawy o samorządzie województwa należą:

• wykonywanie uchwał sejmiku województwa,

• gospodarowanie mieniem województwa, w tym wykonywanie praw z akcji i udziałów posiadanych przez województwo,

• przygotowywanie projektu i wykonywanie budżetu województwa,

• przygotowywanie projektów strategii rozwoju województwa, planu zagospodarowania przestrzennego i programów wojewódzkich oraz ich wykonywanie,

• organizowanie współpracy ze strukturami samorządów regionalnych, także w innych krajach i z międzynarodowymi zrzeszeniami regionalnymi,

• kierowanie, koordynowanie i kontrolowanie działalności wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych, w tym powoływanie i odwoływanie ich kierowników,

• uchwalanie regulaminu organizacyjnego urzędu marszałkowskiego (organu pomocniczego marszałka województwa),

• odpowiedzialność za prawidłowe wykonanie budżetu.

Na terenie województwa działa także administracja rządowa. Przedstawicielem rządu na terenie województwa jest – wojewoda. Powołuje go premier na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Do jego kompetencji należą wszystkie sprawy z zakresu rządowej administracji na obszarze województwa. Wojewoda sprawuje nadzór nad działalnością organów samorządowych gminnych, powiatowych i wojewódzkich w zakresie legalności, celowości rzetelności oraz gospodarności podejmowanych działań. W zakresie poprawności prowadzonej polityki finansowej nadzór nad jednostkami samorządowymi stanowi – regionalna izba obrachunkowa.