Towarzystwo Powstańców i Wojaków w Luzinie , unikalne stare zdjęcia

Towarzystwo Powstańców i Wojaków wywodzące się z korzeni i tradycji Powstania Wielkopolskiego założono w Luzinie 25 listopada 1923 roku. Towarzystwo zostało założone przez mieszkańców parafii św. Wawrzyńca, czynnych uczestników Powstania Wielkopolskiego. Za patrona wybrano Tadeusza Kościuszkę. Towarzystwo pierwotnie nazwane placówką lub kołem było najmniejszą jednostką organizacyjną Związku Towarzystw Powstańców i Wojaków Ziem zachodnich RP i podlegało bezpośrednio pod Zarząd Okręgowy w Wejherowie. Towarzystwo Powstańców i Wojaków im. Tadeusza Kościuszki w Luzinie było prawdopodobnie pierwszym założonym na Kaszubach i jednym z pierwszych na Pomorzu. Celem Towarzystwa była integracja społeczności lokalnych wokół sprawy polskiej. Po 123 latach zaborów pożądana była organizacja propagująca polskość. Główne formy działalności Towarzystwa dotyczyły : obchodów rocznic narodowych, urządzanie przedstawień teatralnych, odczytów, wieczornic, ćwiczeń polowych, strzelania z ostrej amunicji. Dzięki staraniom Towarzystwa 6.01.1929 odsłonięto w Luzinie pomnik „Wolność". Pomnik zbudowano w czynie społecznym ze składek członków Towarzystwa i miejscowej ludności. Było to pierwsze w Luzinie miejsce pamięci narodowej gdzie mieszkańcy mogli obchodzić święta państwowe i organizować uroczystości o charakterze patriotycznym. W czasie drugiej wojny światowej pomnik został zburzony prze Niemców. Organizacja posiadała również swój sztandar. Towarzystwo Powstańców i Wojaków było najliczniejszą , najbardziej aktywną i wpływową organizacją na ternie gminy. Skutecznie realizowała założone cele w wielu płaszczyznach życia społecznego , integrowała mieszkańców w czasie obchodów rocznic narodowych, przedstawień teatralnych, odczytów, wieczornic, strzelań, ćwiczeń polowych, współpracowano z innymi Towarzystwami na Kaszubach. Sytuacja Związku a więc i Towarzystw w terenie zmieniła się po zamachu Józefa Piłsudskiego 12.05.1926 roku. Związek potępił akcję marszałka Piłsudskiego, i opowiedział się za dotychczasowym rządem. Zamach utrwalił nowy ład polityczny w kraju co skłoniło Związek do zaaprobowania i poparcia działań Marszałka Piłsudskiego. Doprowadziło to 15.05.1927 roku w czasie Zjazdu delegatów w Poznaniu do rozłamu w Związku. Część członków opuściła Związek i utworzyła organizację o nazwie Wielkopolski Związek Powstańców i Wojaków do której przystąpili Kaszubi i Pomorze. Luzińskie Towarzystwo w strukturach nowej organizacji działało prawdopodobnie do roku 1933 lub 1934. Nowa organizacja działała prawdopodobnie od rozłamu nielegalnie, brakowało wsparcia ze strony państwa, zabrakło idei a wiec i motywacji do dalszej służby. Towarzystwo Powstańców i Wojaków zakończyło swą działalność lecz Pomnik „Wolność" do wybuch drugiej wojny światowej był miejscem wszelkich manifestacji i uroczystości patriotycznych.

Pomnik „WOLNOŚĆ" został odbudowany w pierwotnym miejscu, i uroczyście odsłonięty 11 listopada 2010 roku. Idea bardzo słuszna, sam pomnik w obecnym wykonaniu nie podoba mi się zupełnie. Obłożenie obelisku płytkami z białymi fugami rodzi we mnie  różne skojarzenia tylko nie z czymś monolitycznym jak obelisk. Uważam, ze wersja przedwojenna , obelisk jednokolorowy z surowego betonu bardziej przemawiał ze swoim przesłaniem niż wersja dzisiejsza. W moim przekonaniu pomnik powinien być wykonany z bloków kamiennych (rodzaj i kolor kamienia do dyskusji ) lub odlany z betonu szlachetnego o kolorze piaskowca. To jest moje zdanie . Obelisk - pomnik w formie wysokiego, smukłego słupa, najczęściej o czworobocznej podstawie, wykonanego z jednego bloku skalnego. Zakończenie słupa ma formę ostrosłupa, często obitego złotą blachą.
Pisząc artykuł korzystałem między innymi z książki Feliksa Sikory „Z dziejów Towarzystwa Powstańców i Wojaków imienia Tadeusza Kościuszki w Luzinie" Unikałem przytaczania w artykule zawartych w książce nazwisk , faktów uzyskanych z wywiadów i rozmów, jak również danych źródłowych, których zdobycie na pewno kosztowało autora wiele wysiłku. Zachęcam do przeczytania tej pozycji, zapewne znajduje się w zasobach biblioteki w Luzinie. Artykuł publikuję przy okazji prezentacji nieznanych zdjęć Towarzystw Powstańców i Wojaków z terenu Kaszub.

Tło historyczne i cel założenia  Związku Towarzystw Powstańców i Wojaków Ziem Zachodnich RP

27 grudnia 1918 w Poznaniu doszło do gwałtownych wystąpień ludności polskiej przeciwko władzom niemieckim. Była to reakcja na demonstracje niemieckie przeciwko przyjazdowi Ignacego Jana Paderewskiego. Wystąpienia przekształciły się w powstanie zbrojne. Celem powstania był powrót Wielkopolski i Pomorza do Rzeczypospolitej .W powstaniu wzięli udział Polacy skupieni w oddziałach Straży Ludowej, Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego, Służby Straży i Bezpieczeństwa oraz ochotnicy. Był to czas bardzo sprzyjający odbudowie państwa polskiego. Pierwsza wojna światowa dobiegła końca,(11 listopada 1918 kapitulacja Niemiec). Niemcy i Rosja wykrwawione i wewnętrznie zdestabilizowanie przez rewolucje nie były w stanie kontrolować sytuacji w swoich zaborach. Polacy służący dotychczas w armiach zaborców zasilali szeregi tworzonego Wojska Polskiego , wielu trafiło w szeregi powstańców wielkopolskich, w tym również Kaszubów. Powstanie Wielkopolskie zakończyło się 16.02.1919 na skutek przedłużenia rozejmu między Niemcami a państwami koalicji . Formalne włączenie Wielkopolski do Polski nastąpiło po podpisaniu traktatu wersalskiego 28 VI 1919. Armia Wielkopolska 25 maja 1919 r. podporządkowana została Naczelnemu Dowództwu WP, zachowując jednak swoją odrębną organizację. Wielu Pomorzan zasiliło wojska powstańcze to z nich utworzono Ochotniczą Dywizję Strzelców Pomorskich. Pierwotnie składała się ona z 4 pułków: toruńskiego, grudziądzkiego, starogardzkiego i kaszubskiego. Organizowanie kaszubskiego pułku powierzono por. Leonowi Kowalskiemu, który został pierwszym dowódcą tej jednostki wojskowej. Większość żołnierzy pułku stanowili Kaszubi. 24 października 1919 r. na prośbę żołnierzy osobisty patronat nad pułkiem objął Naczelnik Józef Piłsudski. W styczniu 1920 r. 66 Kaszubski Pułk Piechoty w ramach oddziałów gen. Józefa Hallera wkroczył na Pomorze a 10 lutego 1920 r. w Pucku dokonano zaślubin Polski z Morzem. Pułk posiadał swoje symbole. Najważniejszymi były: sztandar oraz odznaka pułkowa. Oba posiadały elementy kaszubskie. Na pierwszym sztandarze umieszczono w centralnym miejscu orła, a w prawym rogu gryfa. W 1920 roku 66 Kaszubski Pułk Piechoty brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Za swa bojowość został zaliczony do grona najwybitniejszych jednostek Wojska Polskiego biorących udział w tej wojnie.
Mimo utworzenia struktur państwowych II Rzeczypospolitej , granice niepodległej Polski nie były jeszcze ustalone, nie był jeszcze znany ich przebieg, na żadnym kierunku. Ludność nowego państwa, podzielona przez zaborców przez 123 lata, była niejednolita i podejrzliwie nastawiona do nowych sąsiadów. Obok podziałów rozbiorowych istniały też poważne podziały etniczne, ze względu na mnogość mniejszości etnicznych i ich różnorodne zapatrywania na istnienie państwa w tym kształcie. Należy zauważyć że państwa (Niemcy ,Rosja ) zaborców mimo ,że osłabione i zdestabilizowanie wewnętrznie nadał istniały jako zorganizowane struktury państwowe i nie zamierzały łatwo zrezygnować ze swoich zdobyczy terytorialnych .W tych warunkach zaistniało pilne zapotrzebowanie polityczne na organizację paramilitarną zdolną przeciwstawić się niemieckim wpływom w niedawnym zaborze pruskim. Dowództwo Okręgu Korpusu VII w Poznaniu postanowiło odwołać się do patriotycznego zrywu Wielkopolski. Na życzenie dowódcy Okręgu generała dywizji Kazimierza Raszewskiego 7 kwietnia 1922 r. został powołany do życia Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków Ziem Zachodnich RP. W jego szeregach mogli kontynuować swoją dotychczasową działalność członkowi rozwiązanego Towarzystwa Powstańców Wielkopolskich. W późniejszym okresie na obszarach wschodnich gdzie specyfika była całkowicie odmienna powołano do ochrony granic i przyległych terenów, elitarną w pełni wojskową strukturę KOP (Korpus Ochrony Pogranicza, swoje zadania wypełniał do II wojny światowej ). Założeniem Związku, była deklaracja, że jest stowarzyszeniem bezpartyjnym i apolitycznym. Rzeczywistość pod tym względem była odmienna. Członkami Związku mogli być „Polacy chrześcijanie" czci nieposzlakowanej, którzy brali udział z bronią w ręku w walkach o oswobodzenie Polski, zwłaszcza jej Ziem Zachodnich w roku 1918/1919.
Celem Związku było:
1) pielęgnowanie pamięci poległych w powstaniu i w późniejszych walkach przy ustalaniu granic;
2) pogłębianie idei państwowości polskiej i budzenie poczucia obowiązków obywatelskich, szczególnie wśród młodszego pokolenia;
3) skupianie wszystkich obywateli danej miejscowości i okolicy, którzy brali bezpośredni lub pośredni udział w powstaniu oraz wszystkich wojaków, którzy bądź to ochotniczo, bądź też ,na podstawie poboru służyli w wojsku;
4) podtrzymywanie ducha solidarności i braterskości przez zgromadzenia, wykłady, odczyty, obchody świąt i rocznic narodowych;
5) rozwijanie tężyzny cielesnej przez ćwiczenia wojskowe, mające na celu wychowanie fizyczne i wyszkolenie wojskowe, zgodnie z regulaminami — przepisami obowiązującymi w armii polskiej;
6) podtrzymywanie wśród członków gotowości niesienia w razie potrzeby czynnej pomocy armii polskiej;
7) udzielanie członkom pomocy moralnej i materialnej.
Struktura organizacyjna Związku
Na czele Związku stał: Generalny Zarząd Związku Towarzystw Powstańców i Wojaków Ziem Zachodnich Rzeczypospolitej Polskiej z siedzibą w Poznaniu.
Generalnemu Zarządowi podlegały 3 zarządy wojewódzkie: poznański (DOK VII w Poznaniu), pomorski (DOK VIII w Toruniu), śląski (DOK V w Katowicach). Zarządy wojewódzkie podzielone były na okręgi. W skład okręgów wchodziły najmniejsze struktury czyli Towarzystwa Powstańców i Wojaków w poszczególnych miejscowościach.
Pomorze dzieliło się sześć okręgów
1.Wejherowo,Puck,Kartuzy
2. Starogard, Tczew
3. Chojnice, Sępolno, Tuchola
4. Grudziądz, Świecie, Chełmno
5. Toruń, Wąbrzeźno
6. Brodnica, Lubawa, Działdowo
Luzińskie Towarzystwo Powstańców i Wojaków im. Tadeusza Kościuszki podlegało pod Zarząd Okręgowy w Wejherowie.

Kazimierz Kulhawik